به مناسبت روز بزرگداشت ابوالفضل بیهقی | تاریخ نگاری ادیب و صادق

چند سالی است که نام بیهقی در اول آبان سالشمار فارسی درج شده است و این روز به بزرگداشت مقام او اختصاص یافته است. ارزش تاریخ بیهقی هم از بعد تاریخی است و هم ادبی و شاید نخستین کتابی است که به زیبایی و با نثر فنی دل پذیری نوشته شده و پیش از آن، کتابی به این زیبایی نوشته نشده است.

البته بعد از بیهقی، آثار منثور خوبی مانند «کلیله ودمنه» و «گلستان» سعدی نوشته شده است که جایگاه ویژه خود را دارند. همیشه در ادبیات فارسی به شعر توجه می‌شود؛ خوب است که به نثر نیز توجه شود و اگر قرار باشد در میان آثار منثور ادبیات فارسی به کتابی توجه و درباره آن تأمل شود، آن کتاب، «تاریخ بیهقی» است. می‌گویند تاریخ بیهقی در نثر هم تراز شاهنامه در نظم است؛ با همان اثرگذاری و پیش گامی که سخنی بجا و شایسته است.

تاریخ بیهقی یکی از میراث سترگ و مهم ادب فارسی است. شیوایی و شیرینی نثر بیهقی آن چنان است که اگر کسی با آن انس بگیرد، نمی‌تواند از این گنجینه ادبی تاریخی دست بکشد و دل بکند. ابوالفضل بیهقی تاریخی نگاشته است که هرچند نسخه کامل از آن در اختیار نداریم، همین مقداری که پس از روزگاران به دست ما رسیده هم گویای این است که اثری ارزشمند در میان انبوه آثار فاخر ادبی است و نشان از نویسنده‌ای می‌دهد که علاوه بر سجایای اخلاقی، قلمی زیبا و فخیم دارد که در نقل رویداد‌های تاریخی به قول خودش «از لونی دیگر» به تاریخ عصر خود پرداخته است.

نثر بیهقی جریان ساز است؛ چون نثری شیوا و ادبیانه و بی نظیر دارد. وجه مهم دیگر، طرز نویسندگی بیهقی، امانت داری او در حفظ تاریخ و درست نوشتن است که اطلاعات دقیق و ارزشمند تاریخی را به دست می‌دهد؛ زیرا بینش بیهقی بینشی تاریخی است. تشخص به داشتن زبانی دیوانی و پیراسته و سرشار از اطلاعات تاریخی بنیادین از مهم‌ترین ویژگی‌های نثر بیهقی است. همچنین بسیاری از بنیان‌های نثر فارسی بر دوش «تاریخ بیهقی» نهاده شده است.

او در نثر فارسی سرآمد است و در اهمیت این تاریخ همین بس که بیهقی پژوهی در روزگار ما تاریخی صد ساله دارد و بزرگانی سراغ بیهقی رفته اند، همانند محمدتقی بهار که زنده یاد دکتر غلامحسین یوسفی درباره او می‌گوید: «آفاق زیبایی از نثر بیهقی را به روی شاگردانش گشود.»

به همین سان باید از دکتر فیاض یاد کنیم که زحمات بسیاری برای «تاریخ بیهقی» کشید و نیز دکتر غلامحسین یوسفی که دو مقاله او درباره بیهقی، در کتاب‌های «دیداری با اهل قلم» و «برگ‌هایی در آغوش باد» بسیار ارزشمند و فاضلانه است. همچنین به «یادنامه بیهقی» اشاره کنیم که نام بزرگانی از تاریخ و ادبیات معاصر را می‌توان در آن دید که برای بیهقی نوشتند و سخنرانان آن کنگره بودند و این خود گویای عظمت نام بیهقی است؛ یادنامه‌ای که به مناسبت کنگره بزرگ و فراموش نشدنی بیهقی در سال ۱۳۴۹ در مشهد برگزار، چاپ و منتشر شد.

به «تاریخ بیهقی» شرح‌ها و تصحیح‌های زیادی نوشته شده است که یکی از آن‌ها تصحیح دکتر یاحقی است. تصحیح‌های قبلی «تاریخ بیهقی» براساس نسخه‌های کم اعتبار است و دکتر فیاض و سایر مصححان یکی دو نسخه بیشتر نداشته اند و نسخه‌هایی که این مؤلفان استفاده کردند، نسخه ‎هایی کم اعتبار است. چاپ دکتر یاحقی حاصل مقایسه چندین نسخه خطی و پنج چاپ قبلی «تاریخ بیهقی» بوده است که البته پس از اطلاع از نسخه‌های خطی جدید «تاریخ بیهقی» در کتابخانه موزه بریتانیا به نسخه‌های اصیل و معتبر دیگری هم دست یافتند.